مقایسه زبان فارسی و پشتو (دستور زبان و واژگان)

در کشورهای آسیای جنوبی و مرکزی به زبان های پشتو، دری و فارسی صحبت می شود. دری، فارسی و پشتو همگی زبان‌های آریایی (ایرانی) از خانواده زبان‌های هند و اروپایی هستند. در حالی که دری و فارسی دو لهجه از یک زبان هستند، پشتو یک زبان متفاوت است. دری، فارسی و پشتو هر دو از الفبای عربی استفاده می کنند، اما کاملاً با زبان عربی متفاوت هستند. فارسی و پشتو خود بسیار با یکدیگر متفاوت هستند، زیرا اولی محصولی محافظه کارانه تر از پارسی باستان است، در حالی که دومی محصول بسیار تکامل یافته ای از زبان ایرانی شرقی مانند اوستایی است. آن‌ها شباهت زیادی ندارند، حتی واژگان هم‌ریشه به راحتی قابل تشخیص نیستند و الفبای مشترک ندارند.

در ادامه به ذکر تفاوت‌های زبان فارسی و زبان پشتو می‌پردازیم.

این زبان‌ها در کدام کشورها صحبت می‌شوند؟

پشتو یا پختو زبانی هندواروپایی و از شاخه ایرانی شرقی،  یکی از دو زبان رسمی افغانستان در کنار فارسی دری و دومین زبان پرگویشور پاکستان است. این زبان ملی و اشعار سرود ملی افغانستان است. از آنجایی که پشتو و دری در یک منطقه جغرافیایی صحبت می شود، گویشوران یک زبان اغلب در معرض زبان دیگر قرار می گیرند. اکثر شهرهای بزرگ افغانستان میزبان زبان پشتو و دری هستند. اکثر گویشوران بومی پشتو در این شهرها دری را به عنوان زبان دوم صحبت می کنند، اما تعداد کمی از زبان های بومی دری ممکن است پشتو را به عنوان زبان دوم خود صحبت کنند. آموزش به بچه ها به زبان مادری شان ارائه می شود و از صنف چهارم شروع به مطالعه پشتو یا دری به عنوان زبان دوم می کنند. زبان پشتو در نواحی جنوبی و جنوب‌شرقی کشور افغانستان و به‌طور پراکنده در شمال و قسمت شمال‌غربی پاکستان و هم‌چنین در مناطقی از ایران و هندوستان که پشتون‌ها حضور دارند متداول است.

پشتون‌ها در واقع گویشوران پشتو هستند که در پاکستان، افغانستان، هند و ایران زندگی می‌کنند. زبان فارسی یک زبان ایرانی غربی از زیرگروه ایرانی شاخۀ هندوایرانی خانوادۀ زبان‌های هندواروپایی است که گویشوران آن در کشورهای مختلف از جمله ایران، افغانستان، تاجیکستان، ازبکستان، پاکستان، عراق، ترکمنستان و آذربایجان سکونت دارند. فارسی یک زبان چند کانونی و زبان رسمی ایران، تاجیکستان و افغانستان محسوب می‌شود. این زبان در ایران و افغانستان به الفبای فارسی، که از خط عربی ریشه گرفته است، و در تاجیکستان و ازبکستان به الفبای تاجیکی، که از سیریلیک آمده است، نوشته می‌شود. زبان فارسی در افغانستان دری و در تاجیکستان تاجیکی نامیده می‌شود. طبق آمار، 70 میلیون نفر در ایران، 25 میلیون نفر در افغانستان، 9 میلیون نفر در تاجیکستان و بین 10 تا 12 میلیون نفر در ازبکستان به زبان فارسی صحبت می‌کنند.

همچنین، در بحرین، عراق، پاکستان، کویت، امارات متحده، قطر، روسیه، جمهوری آذربایجان، قرقیزستان، قزاقستان، ترکمنستان، چین و هند نیز فارسی صحبت می‌شود. به طور کلی، تعداد گویشوران فارسی در جهان 120 میلیون نفر تخمین زده شده است.  منشاء زبانی فارسی و پشتوزبان فارسی و پشتو نیاکان یکسانی دارند، پروتو-ایرانی، اما این حدود چند هزار سال پیش بود. این بدان معناست که این دو زبان تفاوت زیادی با هم دارند. فارسی از نسل پارسی باستان و یک زبان ایرانی غربی است، در حالی که پشتو آمیزه‌ای از زبان‌های ایرانی شرقی است، اما اساساً از اوستایی و باختری است. فارسی زبانی است که هندوستانی را از گویش خاریبولی به وجود آورد. به این ترتیب، زبان فارسی در واژگان هندی-اردو مشترک است. همچنین، زبان فارسی از زبان قدیمی‌تر فارسی میانه یا پهلوی آمده که خود نیز از فارسی باستان سرچشمه می‌گیرد.

سیستم نگارشی زبان فارسی و پشتواز سوی دیگر، پشتو زبانی متفاوت از فارسی است. آنها الفبا، برخی کلمات، جغرافیا و فرهنگ یکسانی دارند. پشتو و فارسی هر دو از الفبای عربی استفاده می کنند که از 28 حرف تشکیل شده است. دری 4 حرف از خود را به الفبای عربی اضافه کرده و الفبای خود را 32 حرف و پشتو 12 حرف به الفبای عربی اضافه کرده و الفبای خود را 40 حرف کرده است. الفبای پشتو گونۀ اصلاح‌شدۀ الفبای فارسی است. در قرن شانزدهم، بایزید پیرروشن 13 حرف جدید به الفبای پشتو اضافه کرد. با گذشت سال‌ها، این الفبا بیشتر اصلاح گردید. الفبای فارسی دارای 32 حرف (33 حرف با در نظر گرفتن همزه) است.  برخی از واج‌های فارسی دو یا چند حرف در نوشتار دارند. مانند صدای /z/ که دارای چهار نویسۀ ز، ذ، ض و ظ است. همچنین، برای واکه‌های کوتاه در فارسی هیچ حرفی وجود ندارد و از حرکت‌ها برای نشان دادن آنها استفاده می‌شود.  الفبای پشتو از 45 حرف و 4 حرکت تشکیل شده است. در نویسه‌گردانی لاتین، تکیه با نشانگرهای ә́،  á، ā́، ú، ó، í و é  بر روی واکه‌ها نشان داده می‌شود. در جدول زیر الفبای پشتو آورده شده است.

نظام آوایی مقایسه زبان فارسی و پشتو

هر چند زبان عربی در این زبان نفوذ یافته، پشتو بسیاری از خصوصیات اصیل زبان‌های ایرانی را حفظ کرده و خود لهجه‌های مختلف دارد، مانند وزیری، آفریدی، پیشاوری، قندهاری، غلزایی، بنوچی و غیره.فقط نکاتی که قبل از مقایسه قابل ذکر است، مدتی پیش صدای [b] در زبانهای ایرانی شرقی به صدای [w] تغییر یافت. همچنین، پشتو و دیگر زبان‌های ایرانی شرقی به‌طور ملایمی تحت تأثیر زبان‌های هندوآریایی قرار گرفته‌اند، که منجر به وجود همخوان‌های عقب‌نشینی در پشتو شده است. به عنوان مثال، سعی کنید یک [t] را با زبان خود عقب تر بگویید و پسرفت [t] را دارید که در پشتو به صورت حرف ټ وجود دارد، در حالی که این صدا در فارسی وجود ندارد.

پشتو هم‌چنین دارای جفت‌های صامتی است که یک صدای واحد تولید می‌کنند، درست مانند زبان باختری، در حالی که فارسی ندارد. به عنوان مثال. این حرف “ځ” که صدای [dz] دارد.به مثال‌های زیر توجه کنید (کلمۀ اول فارسی و کلمۀ دوم معادل آن از زبان پشتو است):

خون/ وینا

برادر/ ورُر

خواهر/ خُر

دختر/ لُر

واژگان زبان فارسی و پشتو

بیشتر واژگان پشتو از ریشۀ ایرانی شرقی است اما تعداد زیادی از آنها منحصر به زبان پشتو است. پشتو به وضوح کلمات فارسی زیادی را به قرض گرفته است. این واژگان پس از قرن هفتم بیشتر از زبان فارسی، هندی و عربی قرض گرفته شد. واژگان فارسی در زبان گفتاری رایج هندوستانی حاکم است. پشتوی امروزی از انگلیسی، فرانسوی و آلمانی نیز واژگانی را قرض گرفته است.  در ارتباط با زبان فارسی باید گفت که زبان فارسی در زمرۀ زبان‌های هندواروپایی قرار دارد و بسیاری از واژه‌های فارسی نو از زبان هندواروپایی ریشه گرفته‌ان. زبان فارسی به منظور ساخت واژه‌های جدید از ریشۀ کلمات به صورت گسترده برای واژه‌سازی، به ویژه از روش وندافزایی و ترکیب استفاده می‌کند. همچنین، زبان فارسی به دلیل ارتباط زیاد این زبان با زبان‌های دیگر دارای وام‌واژگان زیادی است.

 دستور زبان فارسی و پشتو

پشتو دستور زبان بسیار دشوارتر و پیچیده تری دارد. با این حال، دستور زبان پشتو با زبان فارسی متفاوت است. دستور زبان پشتو خود به میزان زیادی از زبان سانسکریت تکامل یافته بود به طوری که هیچ وجه اشتراکی نداشت. قبل از اسم، صفت هایی دارد، قبل از مفعولی که تسخیر می شود، عبارات ملکی به معنای فرد در اختیار دارد. (مانند انگلیسی “cat’s shadow”). پشتو زبانی است که عمدتاً بدون عطف است، افعال بر اساس شخص تغییر نمی کنند. با این حال، فارسی، شبیه به سانسکریت یا اسپانیایی یا تامیل، یک زبان تصریفی است، اگرچه تصریفی به مواردی مانند افعال و اسم های ملکی بسیار محدود است.

همچنین، پشتو مانند فارسی یک زبان sov، یعنی نهاد-مفعول-فعل است. در این زبان صفت‌ها قبل از اسم می‌آیند. اسم و صفت‌ها در دو جنس (نر/ماده)، دو شمار (جمع/ مفرد) و چهار حالت (مستقیم، غیرفعلی، ازسویی و ندایی) صرف می‌شوند. یک صرف برای وجه التزامی نیز وجود دارد. نظام فعلی با وجود زمان‌های حال، گذشته ساده، گذشته مستمر، حال نقلی و گذشته نقلی بسیار پیچیده است. فعل به طور کلی هم در جمله‌های گذرا و هم در ناگذر با نهاد مطابقت می‌کند. همچنین، زبان پشتو، برخلاف بسیاری از زبان‌های هندواروپایی دیگر، از هر سه گروه حرف اضافه‌ای- پیشوند، پسوند و مرکب استفاده می‌کند.

در حالی که در زبان فارسی اسم‌ها و ضمایر فارسی دارای جنس دستوری نیستند؛ گرچه در مواردی با تغییر کلمه متمایز می‌شوند مانند مرغ و خروس. در زبان فارسی همۀ اسامی با پسوند –ها جمع بسته می‌شوند که پس از اسم می‌آید و شکل آن را تغییر نمی‌دهد. البته، برخی از اسامی جاندار با نشان –ان نیز جمع بسته می‌شوند. وام‌واژه‌های عربی نیز دارای شکل جمع با –ات یا به صورت مکسر هستند.

همچنین، در زبان فارسی صفت پس از اسم قرار می‌گیرد و با کسره به اسم مربوط می‌شود. ساختار جملات در فارسی مانند زبان پشتو sov است یعنی ابتدا نهاد، سپس مفعول و در نهایت فعل قرار می‌گیرد. اما بر خلاف پشتو که فعل در آن صرف نمی‌شود، در زبان فارسی هر زمان دارای شش شخص برای شش ضمیر است. همچنین، اسامی و افعال صورت جمع و مفرد دارند. زمان دستوری در فعل‌های فارسی شامل سه زمان گذشته، اکنون و آینده است.

افعالی که بر زمان گذشته دلالت دارند پنج نوع هستند که عبارتند از: گذشتۀ ساده (نوشت)، گذشتۀ استمراری (می‌نوشتم)، گذشتۀ نقلی (نوشته‌ام)، گذشتۀ بعید (نوشته بودم) و گذشتۀ التزامی (نوشته باشم). افزون بر این، فعل زمان حال به دو نوع اخباری (می‌نویسم) و التزامی (بنویسم) است و فعل آینده همیشه همراه با فعل «خواستن» ظاهر می‌شود (خواهم نوشت).

بیشتر بخوانید:

مقایسه زبان فارسی و عربی

آموزش زبان فارسی