انواع گویش های زبان فارسی

در تعریف گویش باید گفت، گویش‌ها گونه‌های مختلف یک زبان هستند که از نظر کلمات، دستور و تلفظ تا حدودی با هم متفاوت هستند و همچنان می‌توان آنها را در یک شاخه زبانی در نظر گرفت. زبان فارسی در این سرزمین پهناور هنوز گویش‌های متعدد ایرانی بسیاری دارد که برخی از آنها آثار نوشته‌شده و ادبی هم دارند، اما برخی دیگر تنها زبان محاورۀ قوم‌های بزرگ یا کوچکی هستند که در گوشه وکنار فلات ایران و جهان زندگی می‌کنند.

مهم‌ترین‌ گویش‌های ایرانی امروز عبارتند از:

1. بختیاری و لری

در کوهستان­های بختیار و بخشی از غرب استان فارس، ایل‌های بختیاری و ممسنی و بویراحمدی به گویش‌هایی صحبت می‌کنند که خویشاوند کردی هستند اما با هیچ یک از شاخه‌های این زبان کاملا یکسان نیستند و میان خود آنها هم ویژگی‌ها و دگرگونی‌هایی وجود دارد که هنوز با دقت حدود و فاصله‌های آن مشخص نیست. اما به طور معمول، گویش‌های بختیاری و لری را جزو یک گروه به حساب می‌آورند.

2. کردی

کردی زبان مردمی است که در سرزمین کوهستانی واقع در غرب فلات ایران ساکن هستند. قسمتی از این ناحیه اکنون جزو کشور ایران است و بخشی در کشور ترکیه و بخش دیگر در کشور عراق است. خارج از این منطقه نیز اقلیت‌های کرد وجود دارند که از جمله می‌توان به گروهی در شمال خراسان و گروه‌هایی در جمهوری ارمنستان، گرجستان و آذربایجان و عدۀ اندکی نیز در ترکمنستان اشاره کرد. در سوریه نیز یک اقلیت کرد زبان از چند صد سال پیش وجود داشته است. لازم به ذکر است که گویش کردی در نواحی مختلف متفاوت است. این زبان دارای گویش­های متعددی است. این گویش­ها را به دو گروه اصلی تقسیم می­کنند: یکی کورمانجی که خود به دو شاخه تقسیم می­شود : شاخۀ شرقی یا مکری در سلیمانیه و سنه؛ و شاخۀ غربی در دیار بکر و رضاییه و ایروان و ارزروم و شمال سوریه و شمال خراسان. گروه اصلی دیگر یا گروه جنوبی در منطقۀ کرمانشاه و بختیاری.

3. بلوچی

بلوچی از گویش‌های فارسی شمال غربی است اما در تاریخ این گویشوران در مشرق ایران ساکن بودند. اکنون بخشی از بلوچ‌ها در دورترین بخش جنوب شرقی ایران و بخش دیگر در غرب کشور پاکستان امروزی سکونت دارند. به مجموع این ناحیه بلوچستان گفته می‌شود که بر حسب مرزهای سیاسی به بلوچستان ایران و بلوچستان پاکستان تقسیم می‌شود. گروهی از بلوچان هم در بخش جنوبی افغانستان و جنوب غربی پنجاب و طایفه‌هایی هم در کرمان، لارستان، سیستان و خراسان زندگی می‌کنند. بعضی از مهاجران بلوچ به دنبال کار به گرگان و حتی جمهوری ترکمنستان رفته و در آن ناحیه‌ها ساکن شده‌اند.

بلوچی به دو گروه اصلی تقسیم می‌شود: شرقی یا شمال شرقی و غربی یا جنوب غربی. مجموع مردم بلوچی‌زبان را یک و نیم میلیون تا دو و نیم میلیون نفر برآورد کرده‌اند.

4. تاتی

یکی دیگر از گویش‌های فارسی در آذربایجان صحبت می‌شود که به آن «تاتی» می‌گویند. گویشوران این زبان در جمهوری آذربایجان (شمال شرقی شبه جزیره آبشوران) و برخی از نقاط داغستان زندگی می‌کنند. در بعضی از روستاهای آذربایجان ایران هم زبان تاتی هنوز رایج است. به طور کلی زبان تاتی حدود 110.000 نفر در روسیه به کار می‌برند.

5. تالشی

«تالشی» یا «طالشی» در جلگۀ لنکران و سرزمین آذربایجان شوروی سابق؛ و در قسمت جنوب غربی دریای مازندران و در مرز ایران و شوروی سابق صحبت می‌شود. تعداد گویشوران این زبان را تا 150.000 نفر تخمین زده‌اند که از این میان، 100.000 نفر در شوروی سابق زندگی می‌کنند.

6. گیلکی

از دیگر گویش‌های فارسی که در بخش گیلان و دیلمستان رایج بوده و هنوز مردم استان گیلان آن را در گفتار به کار می‌برند، گویش «گیلکی» است. تعداد گویشوران گیلکی‌زبان از یک میلیون نفر بیشتر است.

7. طبری یا مازندرانی

یکی دیگر از گویش‌های فارسی در کرانۀ دریای خزر در استان مازندران کنونی و طبرستان قدیم رایج است. این گویش در شهرها و نواحی کوهستانی تفاوت‌هایی در واژگان و تلفظ دارد. این گویش در گذشته دارای آثار ادبی قابل توجهی نیز بوده است. تعداد گویشوران به گویش طبری را نمی‌توان تعیین کرد اما در هر حال از یک میلیون نفر بیشتر است.

8. پشتو

زبان پشتو که به آن افغانی هم گفته می‌شود در نواحی جنوبی و مرکزی کشور افغانستان و بخش شمال غربی پاکستان متداول است. گروهی از پشتوزبانان در بلوچستان و اندکی در چترال، کشمیر و کنارۀ مرزهای ایران و افغانستان زندگی می‌کنند. قدیمی‌ترین آثار زبان پشتو متعلق به قرن‌های نهم و دهم هجری است. تا چند صد سال پشتو تنها در گفتار به کار می‌رفته است و آثار ادبی به این زبان بسیار اندک بوده است. تنها از سی یا چهل سال پیش بود که دولت افغانستان پشتو را زبان رسمی کشور قرار داد و از آن به بعد، کتاب، روزنامه و آثار ادبی به این زبان پدید آمد و تدریس آن در آموزشگاه‌ها معمول شد.

گویش‌های مرکز ایران

در روستاها و شهرک‌های مرکز ایران و آبادی‌های پراکنده در حاشیۀ کویر گویش‌های متعددی هنوز باقی مانده است که اغلب تعداد گویشوران آن اندک است و هر یک خصوصیاتی دارند. در ادامه به مختصر هر یک را توضیح می‌دهیم:

9. گویش‌های میان کاشان و اصفهان

در این نواحی گویش‌های روستاهای وینشون، قرود، کشه، زفره، سده، گز، کفرون و گویش‌های محلات، خوانسار، سو، لیمه، جوشقان مطرح است که مطالعات و تحقیقات کمی دربارۀ آنها انجام شده است.

10. یزدی

گویش یزدی که با گویش زرتشتیان یزد و کرمان یکی است و تنها اختلاف‌‌های کمی در تلفظ آنها وجود دارد.

11. نایینی و انارکی

گویشوران این گویش در اصفهان و یزد قرار دارند.

12. نطنزی، یارندی و فرزندی

این گویش در شمال غربی نایین به کار برده می‌شود.

13. خوری و مهرجانی

این گویش در روستاهای خور و مهرجان (در ناحیۀ بیابانک) به کار می‌رود.

14. گویش‌های حوزۀ شهر سمنان

این گویش‌ها شامل سمنانی، لاسگردی، سرخه‌ای، سنگسری و شهمیرزادی می‌شود.

15. گویش‌های حوزۀ اراک

این گویش‌ها شامل گویش‌های وفس، آشتیان و تفرشی می‌شود.

16. تاکستانی

این گویش در جنوب غربی قزوین و اشتهاردی صحبت می‌شود.

17. گویش‌های فارس

در برخی از روستاهای استان فارس گویش‌های خاصی وجود دارد که اگرچه هرگز نوشته نشده‌اند، با وجود زبان جاری در سراسر آن استان هنوز برجا مانده است. این گویش‌ها عبارتند از: گویش‌های متداول در روستاهای شمغون، پاپون، ماسرم، بورینگون و برخی دهکده‌های دیگر. این گویش‌ها همه در ناحیۀ جنوب غربی ایران قرار دارند اما برخی دیگر مانند «سیوندی» در روستای سیوند (50 کیلومتری شمال شیراز) از جمله گویش‌های شمال غربی است که شاید بر اثر مهاجرت در آن ناحیه مرسوم شده و باقی مانده است.

در ناحیۀ باشکرد (جنوب شرقی خلیج فارس) هم گویش‌های باشکردی وجود دارد که خود به دو گروه جنوبی و شمالی تقسیم می‌شود و از ویژگی‌هایی برخوردار است که آن را از دیگر گویش‌های زبان فارسی متمایز می‌کند.

18. لاری

گویشی است که عمدتاً در جنوب ایران در استان‌های فارس و هرمزگان صحبت می‌شود.

گویش‌های پامیری

در دورترین نقاط شمال شرقی جغرافیایی ایران، یعنی در ناحیۀ کوهستانی کنار پامیر، که اکنون دو کشور تاجیکستان و افغانستان قرار دارند و بخشی در آن سوی مرز این کشور با چین است، گویش‌های متعدد فارسی هنوز وجود دارد که عبارتند از:

19. شغنانی

در دو کرانۀ رود پنج‌آب و بخش علیا و سفلای خوردگ به کار می‌رود.

20. روشانی

در هر دو کرانۀ رود پنج‌آب پایین‌تر از منطقۀ شغنان صحبت می‌شود.

21. برتنگی

این گویش تنها در درۀ برتنگ به کار برده می‌شود.

22. ارشری

در بخش بالای مسیر رود برتنگ به این گویش صحبت می‌شود.

23. سریکلی

این گویش در استان سین تسزیان (غرب چین) به کار می‌رود.

24. یزغلامی

این گویش در امتداد مسیر رود یزغلام که شاخۀ راست پنج‌آب است، صحبت می‌شود.

25. اشکاشمی

در پیچ رود پنج‌آب و سرچشمۀ رود وردوج در خاک افغانستان به این گویش صحبت می‌شود.

26. وخانی

این گویش در امتداد سرچشمۀ رود پنج‌آب و اندکی در چترال، جمو، کشمیر و استان سین تسزیان صحبت می‌شود. تفاوت میان برخی از این گویش‌ها گاهی تا آنجاست که گویشوران به آنها گفتار یکدیگر را نمی‌فهمند و غالباً زبان مشترک فارسی آن نواحی- یعنی تاجیکی- را برای روابط میان خود به کار می‌برند.

27. مونجانی

گویش تعداد معدودی است که در مونجان واقع در سرچشمه رود کوکجه – شمال شرقی افغانستان – سکونت دارند.

28. یغنایی

گویشی است متداول میان ساکنان درۀ یغناب و چند آبادی مجاور آن واقع در جمهوری تاجیکستان – شمال شهر دوشنبه – و این گویش خود به دو شعبۀ شرقی و غربی تقسیم می­شود.

29. پراچی

میان نواحی فارسی زبان و پشتو زبان و هندی زبان، در چند روستا واقع در شمال کابل، هنوز گروه معدودی به این گویش صحبت می‌کنند، اما همۀ آنها زبان فارسی (دری – تاجیکی) را نیز می­دانند و برای ارتباط میان خود و اقوام همسایه به کار می­برند.

30. ارموی

گویشی است متداول میان قوم کوچکی که در جنوب کابل و نقاطی از پاکستان سکونت دارند و کم کم برخی به فارسی و برخی به پشتو صحبت می‌کنند و گویش خود را ترک و فراموش می­کنند.

31. کومزاری

یگانه گویش فارسی باقی مانده در جنوب خلیج فارس یعنی در شمالی­ترین قسمت شبه جزیرۀ عمان است. یک قبیله بدوی در این منطقه (کرانه جنوبی تنگه هرمز – روبه روی بندرعباس) به این گویش سخن می‌گویند.

32. زازا

در نواحی سیورک (چبخچور، کر)، در نواحی گورانی (در کندوله، پاوه، اورامان، تل هدشک) گویش­های متعددی وجود دارد که به هم نزدیک هستند و غالب آن­ها با گویش­های کردی آمیخته­اند.

موسسه زبان دهخدا یکی از معتبرترین مراکز برگزاری دوره های آموزش زبان فارسی است و دوره های بسیاری را برای زبان آموزان در سراسر جهان برگزار می کند. برای آشنایی با این دوره می توانید به این لینک مراجعه کنید.

بیشتر بخوانید:

سختی زبان فارسی برای خارجی ها ،آیا زبان فارسی سخت است؟

مقایسه زبان فارسی و عربی

مراکز آموزش زبان فارسی در ایران

کتاب‌های آموزش زبان فارسی برای غیرفارسی‌زبانان

بهترین چنل‌های یوتیوب برای یادگیری زبان فارسی